1.Du lịch
Con người là sản phẩm tự nhiên, tiến hóa theo quy luật của tự nhiên. Để sinh tồn con người không chỉ có nhu cầu ăn, ở, đi lại, tín ngưỡng - tôn giáo… mà còn có những nhu cầu khác như học tập, nâng cao sự hiểu biết, công việc, vui chơi, giải trí, thể thao và du lịch. Du lịch (Tourism) là những cuộc di chuyển của con người dời khỏi nơi cư trú thường xuyên của mình với nhiều mục đích khác nhau: tham quan di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh; thay đổi không khí;nghỉ dưỡng; chữa bệnh; nâng cao hiều biết về tự nhiên và xã hội mà con người chưa biết… Du lịch đã được hình thành từ từ rất sớm trong tiến trình lịch sử của xã hội loài người, có thể bắt nguồn từ thời nguyên thủy và cho đến xã hôi hiện nay.
Du lịch được xem là một ngành kinh tế mũi nhọn mang tính tổng hợp cao, đóng vai trò quan trọng đối với mỗi quốc gia trên thế giới hiện nay. Vì vậy, du lịch đã được các tổ chức kinh doanh du lịch, các học giả, những nhà nghiên cứu du lịch đã đưa ra rất nhiều cách định nghĩa, cách hiểu về du lịch khác nhau. Người viết xin trích dẫn một số quan điểm về cách hiểu du lịch như sau:
Trong Đại từ điển tiếng Việt lý giải về du lịch “Đi đến những nơi xa lạ để hiểu thêm về đất nước, con người, cuộc sống” [Nguyễn Như Ý (Chủ biên) 1999: 551]. Thuật ngữ du lịch được người Việt chuyển dịch từ tiếng Hán. Du có nghĩa là đi chơi, lịch có nghĩa là từng trải. Người Trung Quốc thường sử dụng du lịch là du lãm với nghĩa đi chơi để nâng cao nhận thức.
Trong ngôn ngữ phương Tây du lịch được bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp “Tonos nghĩa là đi một vòng. Thuật ngữ này được Latinh hóa thành Turnur và sau đó thành “Tour” (tiếng Pháp), nghĩa là đi vòng quanh, cuộc dạo chơi, còn Touriste là người đi dạo chơi. Theo Robert Langquar, từ Tourism (du lịch) lần đầu tiên xuất hiện trong tiếng Anh vào khoảng năm 1800 và được quốc tế hóa nên nhiều nước đã sử dụng trực tiếp mà không chuyển dịch nữa” [dẫn theo Lê Văn Thăng (Chủ biên) 2008].
Theo I.I Pirôgiơnic “Du lịch là một dạng hoạt động của cư dân trong thời gian rỗi liên quan với sự di chuyển và lưu lại tạm thời bên ngoài nơi cư trú thường xuyên nhằm nghỉ ngơi, chữa bệnh, phát triển thể chất và tinh thần, nâng cao trình độ nhận thức - văn hóa hoặc thể thao kèm theo việc tiêu thụ những giá trị tự nhiên, kinh tế và văn hóa” [dẫn theo Nguyễn Minh Tuệ và “nnk”1997: 15].
Tổ chức Liên Hiệp Quốc định nghĩa: “Du lịch là tổng hợp các mối quan hệ, hiện tượng và các hoạt động kinh tế bắt nguồn từ các cuộc hành trình và lưu trú của cá nhân hay tập thể ở bên ngoài nơi ở thường xuyên của họ hay ngoài nước họ với mục đích hòa bình. Nơi họ đến lưu trú không phải là nơi làm việc của họ” [dẫn theo Lê Văn Thăng (Chủ biên) 2008: 17]
Theo Luật du lịch của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam công bố năm 2005, du lịch được hiểu như sau; “Du lịch là các hoạt động có liên quan đến chuyến đi của con người ngoài nơi cư trú thường xuyên của mình nhằm đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu, giải trí, nghỉ dưỡng trong một khoảng thời gian nhất định” [Luật du lịch 2010: 8].
Như vậy, hoạt động du lịch là hoạt động của khách du lịch, của tổ chức, của cá nhân kinh doanh du lịch, và cộng đồng dân cư tại các trung tâm, các điểm du lịch có giá trị tự nhiên và giá trị nhân văn được khai thác, đầu tư trong quá trình phát triển du lịch.
Cùng với sự phát triển chung của đất nước, ngành du lịch Việt Nam đã và đang có những bước tiến quan trọng, ngày càng khẳng định vai trò của mình trong nền kinh tế quốc dân, xứng đáng với vị trị của một ngành kinh tế mũi nhọn như Đảng ta đã khẳng định. Du lịch được nhìn nhận trên cả hai phương diện tích cực và những mặt còn hạn chế như sau:
Thứ nhất, về mặt tích cực du lịch đã thúc đẩy phát triển kinh tế đa thành phần/đa lĩnh vực ở địa phương, vùng miền và quốc gia. Du lịch tạo nên sự sức thu hút vốn đầu tư trong và ngoài nước để phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa nâng cao mức sống, thu nhập cho người dân địa phương. Du lịch được coi là ngành thu ngoại tệ và xuất khẩu tại chỗ, đóng góp nguồn lực tài chính quan trọng cho ngân sách của địa phương và quốc gia.
Bên cạnh đó du lịch tạo ra nhiều công việc cho xã hội, tuyên truyền, quảng bá về hình ảnh đất nước, con người và văn hóa Việt Nam trong lòng du khách thế giới. Du lịch đã góp phần nâng cao niềm tự hào dân tộc, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, giá trị tự nhiên của địa phương và quốc gia trong thời kỳ công nghiệp hóa - hiện đại hóa. Du lịch còn tạo ra những cơ hội cho sự giao lưu, tiếp biến những giá trị văn hóa mới từ phía du khách. Đẩy mạnh con đường hội nhập về an ninh, chính trị trong khu vực và thế giới. Du lịch cũng mang lại sự hòa bình, sự gắn kết giữa các trường phái an ninh, chính trị của các quốc gia, khu vực và vùng lãnh thổ khác nhau.
Thứ hai, mặt hạn chế du lịch cũng mang đến cho địa phương, quốc gia về các vấn đề xã hội như: tệ nạn mại dâm, bệnh truyền nhiễm, lối sống thực dụng, sự xói mòn văn hóa bản địa… Những hoạt động kinh doanh du lịch, hoạt động của du khách còn làm hủy hoại, phá vỡ cảnh quan thiên nhiên, mất cân bằng sinh thái, gây ô nhiễm cho môi trường tự nhiên và môi trường xã hội.
Hoạt động kinh doanh du lịch đôi khi làm đảo lộn cuộc sống của người dân địa phương trong các mùa cao điểm (high season), các sự kiện văn hóa - du lịch (tourism - culture events) được tổ chức. Nhiều khi du khách nước ngoài còn mượn danh con đường du lịch để tuyên truyền về tôn giáo, chính trị, thậm chí lạm dụng để truyền bá những giá trị văn hóa đồi trụy với mục đích chống phá lại Đảng, Nhà nước Việt Nam
2.Văn hóa và đa dạng văn hóa
Văn hóa là một khái niệm đa nghĩa, do vậy mỗi người, từ cách tiếp cận khác nhau, góc độ chuyên môn riêng và do những mục đích nhận thức khác nhau mà có những quan niệm hay định nghĩa khác nhau về văn hóa. Trong bài viết này, người viết lựa chọn định nghĩa văn hóa sau: “Văn hóa là hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy trong quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và môi trường xã hội, nhằm thỏa mãn những nhu cầu vật chất và tinh thần của mình” [Ngô Đức Thịnh (Chủ biên) 2010: 19].
Như vậy, đa dạng văn hóa sẽ được tiếp cận cả hai phương diện văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần nhưng được gắn với một môi trường xã hội cụ thể. Bởi vì, đa dạng văn hóa thường xuất hiện trong những xã hội hiện đại, đặc biệt là ở các đô thị lớn ở các quốc gia phát triển. Trong các đô thị lớn vốn đã có sự đa dạng về con người, tự nhiên và xã hội, bất cứ một đô thị hiện đại nào mà không mang trong mình tính đa dạng. Trong thực tế không có một đô thị hiện đại nào trên thế giới mà ở đó con người sinh sống ở đó chỉ có duy nhất một tộc người mà đô thị hiện đại là mái nhà chung của đa tộc người. Họ chung sống xen kẽ nhau dẫn đến sự hình thành một xã hội đa văn hóa, đa ngôn ngữ, có sự giao lưu văn hóa và tiếp biến văn hóa giữa các tộc người, dân tộc với nhau.
Theo quan điểm của người viết thì đa dạng văn hóa có thể được hiểu như sau: “Đa dạng văn hóa (Multiculture/diversification of culture) là sự xuất hiện, hình thành, phát triển và cùng tồn tại của các nền văn hoá, các tiểu văn hóa, hoặc các sắc thái văn hóa của các tộc người, dân tộc khác nhau trong một không gian nhất định”. Các nguyên nhân dẫn đến đa dạng văn hóa trong văn hóa Việt Nam là: chiến tranh; truyền đạo; di dân; thương mại; hôn nhân xuyên quốc gia; du lịch; du học; truyền thông đại chúng và các hình thức giao lưu tiếp biến văn hóa khác…
Theo Leopold Sedar Senghor trong công trình Đối thoại giữa các nền văn hóa, ông đã khẳng định “Tất cả các nền văn hóa của tất cả các châu lục, các chủng tộc và các quốc gia ngày nay đều là những nền văn hóa cộng sinh, ở đó có bốn nhân tố cơ bản là tính nhạy cảm và ý chí, trực cảm và tư duy suy lý có vai trò ngày càng cân đối hài hòa hơn. Tất cả mọi châu lục đều đã đóng góp vào cuộc đối thoại rộng lớn có quy mô toàn thế giới này, từ châu lục già nhất là châu Phi đến châu lục trẻ nhất là châu Mĩ” [Leopold Sedar Senghor: 2007: 275].
3.Tính đa dạng trong văn hóa Việt Nam từ góc nhìn hoạt động du lịch
Chúng ta đã nói đến mối quan hệ không thể thiếu giữa văn hóa và xã hội, ở đâu có con người và xã hội thì ở đó có văn hóa, và ngược lại, ở đâu có văn hóa thì ở đó có con người và xã hội. Tuy nhiên, văn hóa của các xã hội là khác biệt, do đó sự biển đổi văn hóa cũng không giống như sự chuyển giao từ xã hội này sang xã hội khác.
Trước hết chúng ta khẳng định rằng văn hóa là nền tảng của mọi sự phát triển, của mọi xã hội. Đây chính là vai trò xuyên suốt của văn hóa đối với phát triển kinh tế - xã hội của bất kỳ địa phương, của bất kỳ quốc gia nào. Trên phương diện xã hội thì văn hóa được coi là “món ăn” tinh thần không thể thiếu của mỗi cá nhân trong suốt cuộc đời mình. Các giá trị văn hóa truyền thống của một địa phương, một vùng miền và một quốc gia còn là niềm tự hào để khơi dậy sức mức mạnh cho sự phát triển kinh tế - xã hội.
Trong đó du lịch là một ngành kinh tế có sự định hướng tài nguyên một cách rõ rệt, hay nói một cách khác du lịch không thể tồn tại và phát triển nếu như không có tài nguyên du lịch. Ở góc độ nào đó, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, là nguồn tài nguyên đặc biệt có giá trị để phát triển du lịch bên cạnh tài nguyên tự nhiên. Các sản phẩm du lịch văn hóa được xây dựng dựa trên các giá trị văn hóa là mối quan tâm hàng đầu của du khách khi đến tham quan ở Việt Nam và chính những sản phẩm du lịch văn hóa tạo nên sự khác biệt, sự hấp dẫn riêng của mỗi điểm đến (destination site).
Ngược lại các giá trị văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của Việt Nam sẽ khó có thể phát huy được hiệu quả nếu thiếu hoạt động du lịch. Đó là những di tích lịch sử - văn hóa, các lễ hội, ẩm thực, lối sống, phong tục tập quán… sẽ không được biết đến nếu không có khách du lịch. Hoạt động du lịch còn tạo ra môi trường giao lưu giữa các nền văn hóa, tạo điều kiện để tiếp thu những tinh hoa của văn hóa thế giới để phát triển nền văn hóa Việt Nam đương đại dựa trên nền tảng văn hóa truyền thống (traditional culture) của dân tộc.
Trong các nguyên nhân dẫn đến sự đa dạng văn hóa ở Việt Nam đã được đề cấp ở trên, thì du lịch được xem là nguyên nhân đóng vai trò quan trọng hơn cả trong đời sống xã hội hiện nay. Du lịch là một kênh đã góp phần tạo nên sự đa dạng trong văn hóa ở Việt Nam, điều này được thể hiện rõ ở các trung tâm du lịch, các đô thị du lịch. Ngày nay con người có mức sống cao, trình độ học vấn nâng cao thì du khách ở các quốc gia có nhu cầu khám phá, tìm hiểu các nền văn hóa khác mình thông qua con đường du lịch. Đặc biệt là du khách phương Tây sang Việt Nam du lịch không chỉ có nhu cầu đến những nơi có ánh nắng mặt trời (sun), cát (sand) và biển (sea) mà họ còn có nhu cầu tìm hiểu văn hóa (culture), tìm hiểu con người qua nền văn hóa. Hiện nay, trên thế giới hàng năm có trên 1 tỷ người đi du lịch từ quốc gia này qua thăm các quốc gia khác, chính họ là người mang các nét văn hóa, lối sống, phong tục tập quán, thói quen văn hóa tới các nước khác trong đó có Việt Nam chúng ta.
Du lịch mang đến sự giao lưu văn hóa (cross - cultural awareness/acculturation) của người dân Việt Nam ở các đô thị du lịch, các trung tâm du lịch với du khách nước ngoài. Đó cũng chính là sự khích lệ về sự hiểu biết giữa những dân tộc thuộc những quốc gia và những nền văn hóa khác nhau. Cơ hội cho người dân bản địa trao đổi tri thức, ngôn ngữ, lối sống, lý tưởng và những phong tục tập quán tốt đẹp của du khách mang đến. Du lịch không chỉ thỏa mãn tính hiếu kỳ của du khách nước ngoài mà còn khuyến khích, tiếp thu, chọn lọc, bảo tồn, phát huy các giá tri văn hóa trong sự phát triển bền vững (sustainable development). Ở các đô thị du lịch, trung tâm du lịch thường có những hoạt động kinh doanh lữ hành, kinh doanh dịch vụ lưu trú, kinh doanh dịch vụ ăn uống và những dịch vụ du lịch khác là sự kết hợp giữa các giá trị văn hóa truyền thống của địa phương với các giá trị văn hóa của du khách.
Chẳng hạn trong văn hóa ăn của người Việt ở các đô thị du lịch, các trung tâm du lịch hiện nay phổ biến cách ăn theo văn hóa phương Tây như món khai vị, món chính, món tráng miệng và ngược lại du khách châu Mĩ, châu Âu, châu Úc họ lại thích được sử dụng đôi đũa, thưởng thức các món ăn mang đặc trưng văn hóa Việt. “Trong thời kỳ thực dân Pháp đô hộ nước ta, ở các đô thị mọc lên các khách sạn, tiệm ăn nấu theo kiểu thức ăn Tây và dần dần trong một số lớp người Việt xuất hiện mốt ăn cơm kiểu Tây. Một số loại thực phẩm có nguồn gốc châu Âu đã du nhập vào nước ta như khoai tây, su hào, bắp cải, cà rốt, hành, bột mì, thịt bò, sữa… và một số món ăn Tây xuất hiện như món xúp, món ăn nguội, thịt quay, bánh, rượu” [Ngô Đức Thịnh 2010: 27]. Đặc biệt là những nhà hàng phục vụ, chế biến những món ăn, đồ uống, các dịch vụ du lịch khác của du khách nước ngoài ngày càng xuất hiện nhiều tại các điểm, các trung tâm du lịch như nhà hàng ăn theo phong cách Ấn Độ, nhà hàng phong cách Pháp, nhà hàng phong cách Ý, nhà hàng phong cách Nga, nhà hàng phong cách Mĩ, nhà hàng theo phong cách Hàn Quốc…
Chính vì thế mà khẩu vị, gia vị trong văn hóa ẩm thực của người Việt ít nhiều có sự vay tiếp thu từ nền văn hóa khác như ”Việc dùng nhiều muối, nhất là khẩu vị ưa chuộng cari trong chế biến món ăn của người Khmer hay người Việt Nam bộ cũng là một ảnh hưởng của ăn uống Ấn Độ” [Ngô Đức Thịnh 2010: 27].
Ngoài ra những sinh hoạt phong tục của du khách phương Tây cũng dần được người dân Việt tiếp nhậnm ở các đô thị du lịch, các trung tâm du lịch như sự đúng giờ trong công việc, tổ chức lễ Giáng sinh, lễ hội Halloween, tổ chức mừng sinh nhật, nghi thức bắt tay trong xã giao, tiếp khách và tổ chức tiệc cưới ở nhà hàng … cũng được du nhập vào trong đời sống của cư dân.
Đối với văn hóa mặc cũng vậy có sự trao đổi cả hai chiều người dân các đô thị bắt chước theo những xu thế thời trang, mĩ phẩm của phương Tây, còn họ lại muốn khoác trên mình bộ trang phục truyền thống của người Việt như Áo dài, hay đội trên đầu chiếc nón lá. Trên phương diện ngôn ngữ giao tiếp những nhân viên trong ngành du lịch, các dịch vụ du lịch thường sử dụng ngôn ngữ đan xen như Việt - Anh, Việt - Pháp, Việt - Nhật, Việt - Nga, Việt - Hoa… và ngược lại du khách cũng muốn được học những câu chào hỏi thông thường của người dân bản địa. Điều này còn thể hiện rõ nhất những người dân bán hàng dong tại các điểm, các trung tâm du lịch phần lớn sử dụng ngoại ngữ bồi để giao tiếp, trò chuyện với du khách phương Tây. Trong văn hóa giao tiếp của nhân viên du lịch, cộng đồng cư dân có sự thay đổi là sự giao tiếp ngắn gọn, đi thẳng vào công việc và đã hạn chế cách giao tiếp vòng vo tam quốc làm mất thời gian trong công việc, phục vụ, chăm sóc, ứng xử để phù hợp với tâm lý của du khách.
Tại các trung tâm du lịch, đô thị du lịch ở Việt Nam ngày càng xuất hiện tượng đa ngôn ngữ trong giao tiếp của cộng đồng cư dân do quá trình tiếpm xúc, phục vụ khách du lịch. Ngôn ngữ là một cấu trúc tinh thần và xã hội. Nó là con đường giao tiếp chủ yếu giữa cá nhân với cá nhân, giữa nhóm người này với nhóm người khác, là phương tiện trao đổi tinh tế nhất. “Sự tồn tại đồng thời nhiều ngôn ngữ là một trong những biểu hiện về tính đa dạng của văn hóa. Còn sự đa dạng văn hóa thể hiện không chỉ năng lực sáng tạo, mà cả nhu cầu đến vô hạn của con người, trong đó có cả nhu cầu về sự đa dạng của ngôn ngữ” [Mai Văn Hai, Mai Văn Kiệm: 2011: 160].
Thậm chí nhiều vùng rất xa xôi, hẻo lánh như Lao Cai, Lâm Đồng, … của Việt Nam nhưng do có tài nguyên du lịch tự nhiên và tài nguyên du lịch nhân văn độc đáo đã có sự thay đổi nhanh chóng về văn hóa cả theo hai chiều tích cực và tiêu cực do hoạt động của du khác từ phương Tây mang lại. Đặc biệt là các trung tâm du lịch quan trọng của quốc gia như Hà Nội, Tp.Hồ Chí Minh, Hạ Long, Hải Phòng, Huế, Đà Nẵng, Nha Trang, Mũi Né, Vũng Tàu…, thì tính đa dạng văn hóa càng thể hiện đậm nét hơn cả dưới sự ảnh hưởng của làn sóng du lịch.
Sự biến đổi trong văn hóa Việt Nam hiện nay không thể không có sự tác động của hàng triệu du khách nước ngoài đến du lịch ở Việt Nam. Điều đó cũng dể hiểu, vì Việt Nam đang bước vào thời kỳ hội nhập, thời kỳ toàn cầu hóa về kinh tế luôn luôn có sự biến đổi, cùng với sự biến đổi về kinh tế, thì văn hóa Việt Nam cũng có sự biến đổi cho phù hợp với thời đại. Theo quan điểm của Thomas L.Friedman cho rằng: “Văn hóa không phải là bất biến mà văn hóa có thể thay đổi. Các nền văn hóa không bị gắn liền với AND của chúng ta. Chúng ta là sản phẩm của hoàn cảnh - địa lý, trình độ giáo dục, lãnh đạo và lịch sử - của bất kỹ xã hội nào. Khi những yếu tố đó thay đổi, văn hóa cũng thay đổi theo” [dẫn theo Nguyễn Minh Hòa 2008: 12].
Như vậy, du lịch là một trong những con đường dẫn đến đa dạng văn hóa ở Việt Nam thông qua quá trình tiếp xúc giữa người Việt với du khách nước ngoài. Đó là sự tiếp xúc giữa những nhóm người khác nhau về văn hóa, do đó sinh ra sự thay đổi về văn hóa thể hiện trong: ứng xử; giao tiếp, lối sống, phong tục tập quán, tư duy, ngôn ngữ…tồn tại trong mỗi nhóm người, trong cộng đồng./.
Con người là sản phẩm tự nhiên, tiến hóa theo quy luật của tự nhiên. Để sinh tồn con người không chỉ có nhu cầu ăn, ở, đi lại, tín ngưỡng - tôn giáo… mà còn có những nhu cầu khác như học tập, nâng cao sự hiểu biết, công việc, vui chơi, giải trí, thể thao và du lịch. Du lịch (Tourism) là những cuộc di chuyển của con người dời khỏi nơi cư trú thường xuyên của mình với nhiều mục đích khác nhau: tham quan di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh; thay đổi không khí;nghỉ dưỡng; chữa bệnh; nâng cao hiều biết về tự nhiên và xã hội mà con người chưa biết… Du lịch đã được hình thành từ từ rất sớm trong tiến trình lịch sử của xã hội loài người, có thể bắt nguồn từ thời nguyên thủy và cho đến xã hôi hiện nay.
Du lịch được xem là một ngành kinh tế mũi nhọn mang tính tổng hợp cao, đóng vai trò quan trọng đối với mỗi quốc gia trên thế giới hiện nay. Vì vậy, du lịch đã được các tổ chức kinh doanh du lịch, các học giả, những nhà nghiên cứu du lịch đã đưa ra rất nhiều cách định nghĩa, cách hiểu về du lịch khác nhau. Người viết xin trích dẫn một số quan điểm về cách hiểu du lịch như sau:
Trong Đại từ điển tiếng Việt lý giải về du lịch “Đi đến những nơi xa lạ để hiểu thêm về đất nước, con người, cuộc sống” [Nguyễn Như Ý (Chủ biên) 1999: 551]. Thuật ngữ du lịch được người Việt chuyển dịch từ tiếng Hán. Du có nghĩa là đi chơi, lịch có nghĩa là từng trải. Người Trung Quốc thường sử dụng du lịch là du lãm với nghĩa đi chơi để nâng cao nhận thức.
Trong ngôn ngữ phương Tây du lịch được bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp “Tonos nghĩa là đi một vòng. Thuật ngữ này được Latinh hóa thành Turnur và sau đó thành “Tour” (tiếng Pháp), nghĩa là đi vòng quanh, cuộc dạo chơi, còn Touriste là người đi dạo chơi. Theo Robert Langquar, từ Tourism (du lịch) lần đầu tiên xuất hiện trong tiếng Anh vào khoảng năm 1800 và được quốc tế hóa nên nhiều nước đã sử dụng trực tiếp mà không chuyển dịch nữa” [dẫn theo Lê Văn Thăng (Chủ biên) 2008].
Theo I.I Pirôgiơnic “Du lịch là một dạng hoạt động của cư dân trong thời gian rỗi liên quan với sự di chuyển và lưu lại tạm thời bên ngoài nơi cư trú thường xuyên nhằm nghỉ ngơi, chữa bệnh, phát triển thể chất và tinh thần, nâng cao trình độ nhận thức - văn hóa hoặc thể thao kèm theo việc tiêu thụ những giá trị tự nhiên, kinh tế và văn hóa” [dẫn theo Nguyễn Minh Tuệ và “nnk”1997: 15].
Tổ chức Liên Hiệp Quốc định nghĩa: “Du lịch là tổng hợp các mối quan hệ, hiện tượng và các hoạt động kinh tế bắt nguồn từ các cuộc hành trình và lưu trú của cá nhân hay tập thể ở bên ngoài nơi ở thường xuyên của họ hay ngoài nước họ với mục đích hòa bình. Nơi họ đến lưu trú không phải là nơi làm việc của họ” [dẫn theo Lê Văn Thăng (Chủ biên) 2008: 17]
Theo Luật du lịch của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam công bố năm 2005, du lịch được hiểu như sau; “Du lịch là các hoạt động có liên quan đến chuyến đi của con người ngoài nơi cư trú thường xuyên của mình nhằm đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu, giải trí, nghỉ dưỡng trong một khoảng thời gian nhất định” [Luật du lịch 2010: 8].
Như vậy, hoạt động du lịch là hoạt động của khách du lịch, của tổ chức, của cá nhân kinh doanh du lịch, và cộng đồng dân cư tại các trung tâm, các điểm du lịch có giá trị tự nhiên và giá trị nhân văn được khai thác, đầu tư trong quá trình phát triển du lịch.
Cùng với sự phát triển chung của đất nước, ngành du lịch Việt Nam đã và đang có những bước tiến quan trọng, ngày càng khẳng định vai trò của mình trong nền kinh tế quốc dân, xứng đáng với vị trị của một ngành kinh tế mũi nhọn như Đảng ta đã khẳng định. Du lịch được nhìn nhận trên cả hai phương diện tích cực và những mặt còn hạn chế như sau:
Thứ nhất, về mặt tích cực du lịch đã thúc đẩy phát triển kinh tế đa thành phần/đa lĩnh vực ở địa phương, vùng miền và quốc gia. Du lịch tạo nên sự sức thu hút vốn đầu tư trong và ngoài nước để phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa nâng cao mức sống, thu nhập cho người dân địa phương. Du lịch được coi là ngành thu ngoại tệ và xuất khẩu tại chỗ, đóng góp nguồn lực tài chính quan trọng cho ngân sách của địa phương và quốc gia.
Bên cạnh đó du lịch tạo ra nhiều công việc cho xã hội, tuyên truyền, quảng bá về hình ảnh đất nước, con người và văn hóa Việt Nam trong lòng du khách thế giới. Du lịch đã góp phần nâng cao niềm tự hào dân tộc, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, giá trị tự nhiên của địa phương và quốc gia trong thời kỳ công nghiệp hóa - hiện đại hóa. Du lịch còn tạo ra những cơ hội cho sự giao lưu, tiếp biến những giá trị văn hóa mới từ phía du khách. Đẩy mạnh con đường hội nhập về an ninh, chính trị trong khu vực và thế giới. Du lịch cũng mang lại sự hòa bình, sự gắn kết giữa các trường phái an ninh, chính trị của các quốc gia, khu vực và vùng lãnh thổ khác nhau.
Thứ hai, mặt hạn chế du lịch cũng mang đến cho địa phương, quốc gia về các vấn đề xã hội như: tệ nạn mại dâm, bệnh truyền nhiễm, lối sống thực dụng, sự xói mòn văn hóa bản địa… Những hoạt động kinh doanh du lịch, hoạt động của du khách còn làm hủy hoại, phá vỡ cảnh quan thiên nhiên, mất cân bằng sinh thái, gây ô nhiễm cho môi trường tự nhiên và môi trường xã hội.
Hoạt động kinh doanh du lịch đôi khi làm đảo lộn cuộc sống của người dân địa phương trong các mùa cao điểm (high season), các sự kiện văn hóa - du lịch (tourism - culture events) được tổ chức. Nhiều khi du khách nước ngoài còn mượn danh con đường du lịch để tuyên truyền về tôn giáo, chính trị, thậm chí lạm dụng để truyền bá những giá trị văn hóa đồi trụy với mục đích chống phá lại Đảng, Nhà nước Việt Nam
2.Văn hóa và đa dạng văn hóa
Văn hóa là một khái niệm đa nghĩa, do vậy mỗi người, từ cách tiếp cận khác nhau, góc độ chuyên môn riêng và do những mục đích nhận thức khác nhau mà có những quan niệm hay định nghĩa khác nhau về văn hóa. Trong bài viết này, người viết lựa chọn định nghĩa văn hóa sau: “Văn hóa là hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy trong quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và môi trường xã hội, nhằm thỏa mãn những nhu cầu vật chất và tinh thần của mình” [Ngô Đức Thịnh (Chủ biên) 2010: 19].
Như vậy, đa dạng văn hóa sẽ được tiếp cận cả hai phương diện văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần nhưng được gắn với một môi trường xã hội cụ thể. Bởi vì, đa dạng văn hóa thường xuất hiện trong những xã hội hiện đại, đặc biệt là ở các đô thị lớn ở các quốc gia phát triển. Trong các đô thị lớn vốn đã có sự đa dạng về con người, tự nhiên và xã hội, bất cứ một đô thị hiện đại nào mà không mang trong mình tính đa dạng. Trong thực tế không có một đô thị hiện đại nào trên thế giới mà ở đó con người sinh sống ở đó chỉ có duy nhất một tộc người mà đô thị hiện đại là mái nhà chung của đa tộc người. Họ chung sống xen kẽ nhau dẫn đến sự hình thành một xã hội đa văn hóa, đa ngôn ngữ, có sự giao lưu văn hóa và tiếp biến văn hóa giữa các tộc người, dân tộc với nhau.
Theo quan điểm của người viết thì đa dạng văn hóa có thể được hiểu như sau: “Đa dạng văn hóa (Multiculture/diversification of culture) là sự xuất hiện, hình thành, phát triển và cùng tồn tại của các nền văn hoá, các tiểu văn hóa, hoặc các sắc thái văn hóa của các tộc người, dân tộc khác nhau trong một không gian nhất định”. Các nguyên nhân dẫn đến đa dạng văn hóa trong văn hóa Việt Nam là: chiến tranh; truyền đạo; di dân; thương mại; hôn nhân xuyên quốc gia; du lịch; du học; truyền thông đại chúng và các hình thức giao lưu tiếp biến văn hóa khác…
Theo Leopold Sedar Senghor trong công trình Đối thoại giữa các nền văn hóa, ông đã khẳng định “Tất cả các nền văn hóa của tất cả các châu lục, các chủng tộc và các quốc gia ngày nay đều là những nền văn hóa cộng sinh, ở đó có bốn nhân tố cơ bản là tính nhạy cảm và ý chí, trực cảm và tư duy suy lý có vai trò ngày càng cân đối hài hòa hơn. Tất cả mọi châu lục đều đã đóng góp vào cuộc đối thoại rộng lớn có quy mô toàn thế giới này, từ châu lục già nhất là châu Phi đến châu lục trẻ nhất là châu Mĩ” [Leopold Sedar Senghor: 2007: 275].
3.Tính đa dạng trong văn hóa Việt Nam từ góc nhìn hoạt động du lịch
Chúng ta đã nói đến mối quan hệ không thể thiếu giữa văn hóa và xã hội, ở đâu có con người và xã hội thì ở đó có văn hóa, và ngược lại, ở đâu có văn hóa thì ở đó có con người và xã hội. Tuy nhiên, văn hóa của các xã hội là khác biệt, do đó sự biển đổi văn hóa cũng không giống như sự chuyển giao từ xã hội này sang xã hội khác.
Trước hết chúng ta khẳng định rằng văn hóa là nền tảng của mọi sự phát triển, của mọi xã hội. Đây chính là vai trò xuyên suốt của văn hóa đối với phát triển kinh tế - xã hội của bất kỳ địa phương, của bất kỳ quốc gia nào. Trên phương diện xã hội thì văn hóa được coi là “món ăn” tinh thần không thể thiếu của mỗi cá nhân trong suốt cuộc đời mình. Các giá trị văn hóa truyền thống của một địa phương, một vùng miền và một quốc gia còn là niềm tự hào để khơi dậy sức mức mạnh cho sự phát triển kinh tế - xã hội.
Trong đó du lịch là một ngành kinh tế có sự định hướng tài nguyên một cách rõ rệt, hay nói một cách khác du lịch không thể tồn tại và phát triển nếu như không có tài nguyên du lịch. Ở góc độ nào đó, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, là nguồn tài nguyên đặc biệt có giá trị để phát triển du lịch bên cạnh tài nguyên tự nhiên. Các sản phẩm du lịch văn hóa được xây dựng dựa trên các giá trị văn hóa là mối quan tâm hàng đầu của du khách khi đến tham quan ở Việt Nam và chính những sản phẩm du lịch văn hóa tạo nên sự khác biệt, sự hấp dẫn riêng của mỗi điểm đến (destination site).
Ngược lại các giá trị văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của Việt Nam sẽ khó có thể phát huy được hiệu quả nếu thiếu hoạt động du lịch. Đó là những di tích lịch sử - văn hóa, các lễ hội, ẩm thực, lối sống, phong tục tập quán… sẽ không được biết đến nếu không có khách du lịch. Hoạt động du lịch còn tạo ra môi trường giao lưu giữa các nền văn hóa, tạo điều kiện để tiếp thu những tinh hoa của văn hóa thế giới để phát triển nền văn hóa Việt Nam đương đại dựa trên nền tảng văn hóa truyền thống (traditional culture) của dân tộc.
Trong các nguyên nhân dẫn đến sự đa dạng văn hóa ở Việt Nam đã được đề cấp ở trên, thì du lịch được xem là nguyên nhân đóng vai trò quan trọng hơn cả trong đời sống xã hội hiện nay. Du lịch là một kênh đã góp phần tạo nên sự đa dạng trong văn hóa ở Việt Nam, điều này được thể hiện rõ ở các trung tâm du lịch, các đô thị du lịch. Ngày nay con người có mức sống cao, trình độ học vấn nâng cao thì du khách ở các quốc gia có nhu cầu khám phá, tìm hiểu các nền văn hóa khác mình thông qua con đường du lịch. Đặc biệt là du khách phương Tây sang Việt Nam du lịch không chỉ có nhu cầu đến những nơi có ánh nắng mặt trời (sun), cát (sand) và biển (sea) mà họ còn có nhu cầu tìm hiểu văn hóa (culture), tìm hiểu con người qua nền văn hóa. Hiện nay, trên thế giới hàng năm có trên 1 tỷ người đi du lịch từ quốc gia này qua thăm các quốc gia khác, chính họ là người mang các nét văn hóa, lối sống, phong tục tập quán, thói quen văn hóa tới các nước khác trong đó có Việt Nam chúng ta.
Du lịch mang đến sự giao lưu văn hóa (cross - cultural awareness/acculturation) của người dân Việt Nam ở các đô thị du lịch, các trung tâm du lịch với du khách nước ngoài. Đó cũng chính là sự khích lệ về sự hiểu biết giữa những dân tộc thuộc những quốc gia và những nền văn hóa khác nhau. Cơ hội cho người dân bản địa trao đổi tri thức, ngôn ngữ, lối sống, lý tưởng và những phong tục tập quán tốt đẹp của du khách mang đến. Du lịch không chỉ thỏa mãn tính hiếu kỳ của du khách nước ngoài mà còn khuyến khích, tiếp thu, chọn lọc, bảo tồn, phát huy các giá tri văn hóa trong sự phát triển bền vững (sustainable development). Ở các đô thị du lịch, trung tâm du lịch thường có những hoạt động kinh doanh lữ hành, kinh doanh dịch vụ lưu trú, kinh doanh dịch vụ ăn uống và những dịch vụ du lịch khác là sự kết hợp giữa các giá trị văn hóa truyền thống của địa phương với các giá trị văn hóa của du khách.
Chẳng hạn trong văn hóa ăn của người Việt ở các đô thị du lịch, các trung tâm du lịch hiện nay phổ biến cách ăn theo văn hóa phương Tây như món khai vị, món chính, món tráng miệng và ngược lại du khách châu Mĩ, châu Âu, châu Úc họ lại thích được sử dụng đôi đũa, thưởng thức các món ăn mang đặc trưng văn hóa Việt. “Trong thời kỳ thực dân Pháp đô hộ nước ta, ở các đô thị mọc lên các khách sạn, tiệm ăn nấu theo kiểu thức ăn Tây và dần dần trong một số lớp người Việt xuất hiện mốt ăn cơm kiểu Tây. Một số loại thực phẩm có nguồn gốc châu Âu đã du nhập vào nước ta như khoai tây, su hào, bắp cải, cà rốt, hành, bột mì, thịt bò, sữa… và một số món ăn Tây xuất hiện như món xúp, món ăn nguội, thịt quay, bánh, rượu” [Ngô Đức Thịnh 2010: 27]. Đặc biệt là những nhà hàng phục vụ, chế biến những món ăn, đồ uống, các dịch vụ du lịch khác của du khách nước ngoài ngày càng xuất hiện nhiều tại các điểm, các trung tâm du lịch như nhà hàng ăn theo phong cách Ấn Độ, nhà hàng phong cách Pháp, nhà hàng phong cách Ý, nhà hàng phong cách Nga, nhà hàng phong cách Mĩ, nhà hàng theo phong cách Hàn Quốc…
Chính vì thế mà khẩu vị, gia vị trong văn hóa ẩm thực của người Việt ít nhiều có sự vay tiếp thu từ nền văn hóa khác như ”Việc dùng nhiều muối, nhất là khẩu vị ưa chuộng cari trong chế biến món ăn của người Khmer hay người Việt Nam bộ cũng là một ảnh hưởng của ăn uống Ấn Độ” [Ngô Đức Thịnh 2010: 27].
Ngoài ra những sinh hoạt phong tục của du khách phương Tây cũng dần được người dân Việt tiếp nhậnm ở các đô thị du lịch, các trung tâm du lịch như sự đúng giờ trong công việc, tổ chức lễ Giáng sinh, lễ hội Halloween, tổ chức mừng sinh nhật, nghi thức bắt tay trong xã giao, tiếp khách và tổ chức tiệc cưới ở nhà hàng … cũng được du nhập vào trong đời sống của cư dân.
Đối với văn hóa mặc cũng vậy có sự trao đổi cả hai chiều người dân các đô thị bắt chước theo những xu thế thời trang, mĩ phẩm của phương Tây, còn họ lại muốn khoác trên mình bộ trang phục truyền thống của người Việt như Áo dài, hay đội trên đầu chiếc nón lá. Trên phương diện ngôn ngữ giao tiếp những nhân viên trong ngành du lịch, các dịch vụ du lịch thường sử dụng ngôn ngữ đan xen như Việt - Anh, Việt - Pháp, Việt - Nhật, Việt - Nga, Việt - Hoa… và ngược lại du khách cũng muốn được học những câu chào hỏi thông thường của người dân bản địa. Điều này còn thể hiện rõ nhất những người dân bán hàng dong tại các điểm, các trung tâm du lịch phần lớn sử dụng ngoại ngữ bồi để giao tiếp, trò chuyện với du khách phương Tây. Trong văn hóa giao tiếp của nhân viên du lịch, cộng đồng cư dân có sự thay đổi là sự giao tiếp ngắn gọn, đi thẳng vào công việc và đã hạn chế cách giao tiếp vòng vo tam quốc làm mất thời gian trong công việc, phục vụ, chăm sóc, ứng xử để phù hợp với tâm lý của du khách.
Tại các trung tâm du lịch, đô thị du lịch ở Việt Nam ngày càng xuất hiện tượng đa ngôn ngữ trong giao tiếp của cộng đồng cư dân do quá trình tiếpm xúc, phục vụ khách du lịch. Ngôn ngữ là một cấu trúc tinh thần và xã hội. Nó là con đường giao tiếp chủ yếu giữa cá nhân với cá nhân, giữa nhóm người này với nhóm người khác, là phương tiện trao đổi tinh tế nhất. “Sự tồn tại đồng thời nhiều ngôn ngữ là một trong những biểu hiện về tính đa dạng của văn hóa. Còn sự đa dạng văn hóa thể hiện không chỉ năng lực sáng tạo, mà cả nhu cầu đến vô hạn của con người, trong đó có cả nhu cầu về sự đa dạng của ngôn ngữ” [Mai Văn Hai, Mai Văn Kiệm: 2011: 160].
Thậm chí nhiều vùng rất xa xôi, hẻo lánh như Lao Cai, Lâm Đồng, … của Việt Nam nhưng do có tài nguyên du lịch tự nhiên và tài nguyên du lịch nhân văn độc đáo đã có sự thay đổi nhanh chóng về văn hóa cả theo hai chiều tích cực và tiêu cực do hoạt động của du khác từ phương Tây mang lại. Đặc biệt là các trung tâm du lịch quan trọng của quốc gia như Hà Nội, Tp.Hồ Chí Minh, Hạ Long, Hải Phòng, Huế, Đà Nẵng, Nha Trang, Mũi Né, Vũng Tàu…, thì tính đa dạng văn hóa càng thể hiện đậm nét hơn cả dưới sự ảnh hưởng của làn sóng du lịch.
Sự biến đổi trong văn hóa Việt Nam hiện nay không thể không có sự tác động của hàng triệu du khách nước ngoài đến du lịch ở Việt Nam. Điều đó cũng dể hiểu, vì Việt Nam đang bước vào thời kỳ hội nhập, thời kỳ toàn cầu hóa về kinh tế luôn luôn có sự biến đổi, cùng với sự biến đổi về kinh tế, thì văn hóa Việt Nam cũng có sự biến đổi cho phù hợp với thời đại. Theo quan điểm của Thomas L.Friedman cho rằng: “Văn hóa không phải là bất biến mà văn hóa có thể thay đổi. Các nền văn hóa không bị gắn liền với AND của chúng ta. Chúng ta là sản phẩm của hoàn cảnh - địa lý, trình độ giáo dục, lãnh đạo và lịch sử - của bất kỹ xã hội nào. Khi những yếu tố đó thay đổi, văn hóa cũng thay đổi theo” [dẫn theo Nguyễn Minh Hòa 2008: 12].
Như vậy, du lịch là một trong những con đường dẫn đến đa dạng văn hóa ở Việt Nam thông qua quá trình tiếp xúc giữa người Việt với du khách nước ngoài. Đó là sự tiếp xúc giữa những nhóm người khác nhau về văn hóa, do đó sinh ra sự thay đổi về văn hóa thể hiện trong: ứng xử; giao tiếp, lối sống, phong tục tập quán, tư duy, ngôn ngữ…tồn tại trong mỗi nhóm người, trong cộng đồng./.
Bài và ảnh: ThS. Nguyễn Văn Bốn
Fri Feb 27, 2015 10:10 am by savin87